ΤΑ ΙΟΥΛΙΑΝΑ ΤΟΥ 1965

Τα γεγονότα των τελευταίων ημερών κάνουν αναγκαία την αναζωπύροση στην μνήμη κάθε αγωνιστή γεγονότων τα οποία έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην μετέπειτα εξέλιξη της ιστορίας. Τα λεγόμενα Ιουλιανά το 1965 ήταν η έκρηξη ενός όλο και πιο μαζικού κινήματος το οποίο οδήγησε την αστική τάξη στην έσχατη λύση, αυτή του στρατιωτικού πραξικοπήματος.
ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΡΓΑΤΙΚΗ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ

Η εισβολή των εργατών στο προσκήνιο

Τα Ιουλιανά του 1965 είναι κομμάτι του ίδιου επαναστατικού κύματος που σάρωσε όλο τον κόσμο στις δεκαετίες του 60 και το πρώτο μισό της δεκαετίας του 70. Ο Μάης του 68 στη Γαλλία έδωσε το όνομά του σε αυτό το μεγάλο ξέσπασμα που ξανάφερε στην επικαιρότητα, μέσα από τη δράση εκατομμυρίων εργατών και νεολαίων, τη προοπτική της επανάστασης. Οι ίδιες αιτίες βρίσκονταν στο υπόβαθρο της έκρηξης από τους δρόμους της Αθήνας τον καυτό Ιούλη του 1965 μέχρι τα εργοστάσια του Παρισιού, του Μιλάνο, του Τορίνο το 1968-1969.

Από τα μέσα της δεκαετίας του 1950 ο ελληνικός καπιταλισμός άρχισε να μπαίνει σε μια τροχιά οικονομικής ανάπτυξης. Ηταν η εποχή που το άστρο του Καραμανλή μεσουρανούσε. Για τους καπιταλιστές τα κέρδη έπεφταν σα χρυσή βροχή- θα έφταναν στο απόγειό τους μέσα στη χούντα. Στα μάτια των Αμερικάνων το «κράτος της δεξιάς» ήταν ο καλύτερος εγγυητής ότι η Ελλάδα θα έμενε πιστή στο νατοϊκό στρατόπεδο αμόλυντη από τον «ερυθρό κίνδυνο». Η άρχουσα τάξη πίστευε ότι μετά τη αιματηρή συντριβή του κινήματος της Αντίστασης στον Εμφύλιο δε θα αντιμετώπιζαν απειλές στην κυριαρχία τους.

Πράγματι, το εργατικό κίνημα είχε υποστεί μια αιματηρή συντριβή. Αλλά τα πράγματα άρχιζαν να αλλάζουν από τα τέλη της δεκαετίας του ΄50.

Η οικονομική ανάπτυξη του καπιταλισμού σήμαινε ότι εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι άφηναν την ύπαιθρο και ζητούσαν μια καλύτερη ζωή στις πόλεις- μακριά από τη φτώχεια και την ασφυκτική καταπίεση που είχαν επιβάλλει οι νικητές του Εμφύλιου. Εκατοντάδες χιλιάδες μετανάστευαν στη Γερμανία, στο Βέλγιο και αλλού. Αλλοι έφταναν στην Αθήνα και στις άλλες μεγάλες πόλεις. Ο κλάδος της οικοδομής ήταν τότε σε έξαρση, τα πάντα χτίζονταν και ξαναχτίζονταν. Οι οικοδόμοι θα βρεθούν στη πρώτη γραμμή των μαχών του εργατικού κινήματος, των απεργιών που θα αρχίσουν να παίρνουν ανοδική πορεία.

Η απεργία των οικοδόμων τη 1 Δεκέμβρη του 1960 έκφραζε αυτό το νέο πνεύμα. Εκείνη τη μέρα οι απεργοί οικοδόμοι συγκρούστηκαν στο κέντρο της Αθήνας με την αστυνομία που επιστράτευσε τα μηχανοκίνητα τμήματά της. «Ηταν μια ανοιχτή μάχη με την αστυνομία, που συνδέθηκε με το ξήλωμα των πεζοδρομίων της Αθήνας για ώρες, που έσπασε τα φράγματα της τρομοκρατίας», αναφέρει ένας από τους συνδικαλιστές των οικοδόμων εκείνη τη περίοδο.

Τα συνδικάτα από τον εμφύλιο είχαν περάσει στον έλεγχο «συνδικαλιστών» διορισμένων από την Ασφάλεια. Τα δικαστήρια όριζαν τις διοικήσεις και για να κρατήσουν τον έλεγχο διέγραφαν από τη δύναμη της ΓΣΕΕ και των Εργατικών Κέντρων κάθε σωματείο που δεν ήταν της αρεσκείας τους. Οι αριστεροί οικοδόμοι κατάφεραν να πάρουν την πλειοψηφία σε διάφορα σωματεία τους. Αλλά δεν ήταν τα μοναδικά σωματεία που τα πράγματα άρχισαν να αλλάζουν. Το 1962 δημιουργείται η κίνηση των «115 Συνεργαζόμενων Εργατοϋπαλληλικών Οργανώσεων» ανάμεσά τους και η ΟΤΟΕ των τραπεζοϋπαλλήλων. Σε λίγα χρόνια τα σωματεία αυτά θα φτάσουν τα 600. Το 1960 είχαν ξεσπάσει 135 απεργίες με 56.000 απεργούς. Το 1964 οι απεργίες είχαν φτάσει τις 339 και οι απεργοί τις 164.000.

Δίπλα στις εργατικές κινητοποιήσεις οι χώροι της νεολαίας αρχίζουν να μπαίνουν σε κίνηση. Στη τριτοβάθμια εκπαίδευση είχαν μπει δεκάδες χιλιάδες παιδιά από οικογένειες εργαζομένων, υπαλλήλων, αγροτών. Οι κινητοποιήσεις για λεφτά για την παιδεία, για δωρεάν συγγράμματα άρχιζαν να δυναμώνουν. Το αίτημα για 15% των δαπανών του προϋπολογισμού για τη δημόσια παιδεία έγινε ένα μεγάλο κίνημα. Ούτε αυτές ήταν εύκολες μάχες �εκτός από τους χαφιέδες του «Φοιτητικού» της Ασφάλειας που έλεγχαν τους συλλόγους, ο κόσμος είχε να αντιμετωπίσει τους ακροδεξιούς τραμπούκους που δρούσαν στα πανεπιστήμια όπως την ΕΚΟΦ- ένα από τα πρωτοπαλίκαρά της ήταν ο Εβερτ της ΝΔ.

Σοκ

Η απάντηση στο κίνημα που δυνάμωνε ήταν η προσπάθεια να το φιμώσουν και να το τρομοκρατήσουν με κάθε μέσο. Το 1958 η ΕΔΑ, το νόμιμο κόμμα της Αριστεράς, είχε πάρει το 24,4% των ψήφων και έγινε αξιωματική αντιπολίτευση. Για την άρχουσα τάξη και τους Αμερικάνους ήταν ένα σοκ. Στις εκλογές του Οκτώβρη του 1961, ο στρατός και οι μυστικές υπηρεσίες με τη σύμφωνη γνώμη του Παλατιού και του Καραμανλή έβαλαν σε εφαρμογή το «Σχέδιο Περικλής». Η τρομοκρατία έφτασε σε πυρετώδη ύψη ιδιαίτερα στην ύπαιθρο. Το μαγείρεμα των εκλογικών καταλόγων έφτασε σε «κωμικά» επίπεδα, 218 χωροφύλακες δήλωσαν την ίδια διεύθυνση προκειμένου να ψηφίσουν εκεί που χρειαζόταν.

Όμως, οι «εκλογές της βίας και νοθείας» δεν είχαν το αναμενόμενο αποτέλεσμα. Προκάλεσαν μια πολιτική κρίση στο στρατόπεδο της άρχουσας τάξης. Η «Ενωση Κέντρου» του Γεώργιου Παπανδρέου δεν αναγνώρισε τα αποτελέσματα και ξεκίνησε τον «ανένδοτο αγώνα».

Η δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη, βουλευτή της ΕΔΑ, το Μάη του 1963 στη Θεσσαλονίκη ήταν η σταγόνα που έκανε το ποτήρι να ξεχειλίσει. Τον Λαμπράκη τον δολοφόνησαν ακροδεξιοί τραμπούκοι που τους είχε οργανώσει η διοίκηση της Χωροφυλακής της περιοχής. Η δολοφονία του προκάλεσε έκρηξη. Η κηδεία του Λαμπράκη στις 27 Μάη στην Αθήνα μετατράπηκε στη μεγαλύτερη πολιτική διαδήλωση από την Απελευθέρωση το 1944, πάνω από 700.000 συμμετείχαν. Η δολοφονία του Λαμπράκη ήταν η αρχή του τέλους για τον παντοδύναμο μέχρι τότε Καραμανλή. Το Δεκέμβρη θα αναγκαστεί να φύγει κάτω από τη κατακραυγή, με ψεύτικο όνομα στο διαβατήριο.

Εν τω μεταξύ, η ΕΡΕ χάνει τις εκλογές του Νοέμβρη του 1963. Η Ενωση Κέντρου δεν εξασφάλισε αυτοδυναμία. Στις εκλογές που έγιναν το Φλεβάρη του 1964, η συντριβή της δεξιάς ήταν θεαματική -η Ενωση Κέντρου πήρε το 52% και η ΕΔΑ το 11,5%.

Η Ενωση Κέντρου ήταν ένα αστικό κόμμα. Είχε διαφορές με την ΕΡΕ αλλά δεν είχε καμιά διάθεση να βάλει χέρι στο αυταρχικό μετεμφυλιακό κράτος. Ηταν ένα κόμμα της «εθνικής αντιπολιτεύσεως» όπως δήλωνε η ηγεσία της. Ανέβηκε στην κυβέρνηση πάνω στο κύμα της αγανάκτησης για τον Καραμανλή και τη δεξιά, πιστεύοντας ότι θα εκτονώσει το κίνημα. Δεν τα κατάφερε. Για παράδειγμα κρατούσε στη θέση τους τους διορισμένους ψευτο-συνδικαλιστές στην ηγεσία της ΓΣΕΕ. Τον Απρίλη του 1964, περίπου 100.000 εργάτες διαδηλώνουν στην Αθήνα με σύνθημα «Θα σε διώξουμε Μακρή όπως τον Καραμανλή» (ο Μακρής ήταν ο «πρόεδρος» της ΓΣΕΕ από τον Εμφύλιο).

Η άρχουσα τάξη έβλεπε με τρόμο τις εξελίξεις. Το παραδοσιακό της κόμμα αποσαρθρώνονταν, η νέα κυβέρνηση δε μπορούσε να ελέγξει τους «από κάτω». Το Παλάτι αποφάσισε να παρέμβει. Ετσι φτάσαμε στα Ιουλιανά.

Στις 15 Ιούλη 1965, ο βασιλιάς απέλυσε στην ουσία τον Γεώργιο Παπανδρέου. Ηθελε να κρατήσει τον έμπιστό του Πέτρο Γαρουφαλιά ως υπουργό Αμυνας και σε καμιά περίπτωση να μη πάρει το υπουργείο ο Γ. Παπανδρέου. Ο έλεγχος του στρατού ήταν κεφαλαιώδους σημασίας ζήτημα και για την εσωτερική και για την εξωτερική πολιτική. Την ίδια στιγμή που ο Παπανδρέου «παραιτούνταν» ορκιζόταν η πρώτη κυβέρνηση «αποστατών» από την Ενωση Κέντρου.

Ο Μαρξ είχε γράψει ότι μερικές φορές «η επανάσταση χρειάζεται το κέντρισμα της αντεπανάστασης» για να δείξει τη δυναμική της. Τα Ιουλιανά ήταν μια τέτοια περίπτωση. Για δυο μήνες περίπου οι δρόμοι ανήκαν στα ποτάμια των διαδηλωτών και η άρχουσα τάξη δε μπορούσε καν να σχηματίσει μια κυβέρνηση για να διαχειρίζεται το κράτος της.

«Στη συνεδρίαση της Βουλής της 25 Αυγούστου [1965] ελέχθη ότι στο διάστημα των σαράντα ημερών από το μοναρχικό πραξικόπημα είχαν πραγματοποιηθεί τετρακόσιες λαϊκές συγκεντρώσεις σε ανοιχτό χώρο. Δυο απο αυτές, η κάθοδος του Παπανδρέου από το Καστρί και η κηδεία του δολοφονημένου από την αστυνομία φοιτητή Σωτήρη Πέτρουλα ήταν της τάξεως των εκατοντάδων χιλιάδων. Ο ρυθμός των δέκα μεγάλων λαϊκών κινητοποιήσεων κάθε μέρα δεν νομίζω ότι έχει προηγούμενο στην ελληνική ιστορία», αναφέρει ο Γ. Κάτρης.

Ορμή

Στις 27 Αυγούστου η νέα διοίκηση της ΓΣΕΕ κηρύσσει Γενική Πολιτική Απεργία. Τέτοιο πράγμα είχε να γίνει από το καλοκαίρι του 1946. «Μια τεράστια εργατοθάλασσα ανεβαίνει ορμητικά προς το Σύνταγμα με συνθήματα «Δημοψήφισμα», «Ο στρατός με το λαό», «Ο Σωτήρης Ζει», «1-1-4», «Η Αυλή να μαντρωθεί». Τα μαγαζιά κλείνουν, τα τελευταία μέσα συγκοινωνίας σταματάνε, τα ταξί εξαφανίζονται, η απεργία επιβάλλεται» λέει στο χρονικό εκείνων των ημερών ο Δημήτρης Λιβιεράτος.

Η δυναμική αυτού του κινήματος πήγαινε πολύ μακρύτερα από τη διαμαρτυρία για το διώξιμο του νόμιμα εκλεγμένου πρωθυπουργού της χώρας. Εβαζε στο στόχαστρό του όλο το οικοδόμημα της άρχουσας τάξης μετά τον Εμφύλιο- τα συνθήματα που ζητούσαν τη κατάργηση της Μοναρχίας- «η Αυλή να μαντρωθεί», «Δημοψήφισμα», αυτό έδειχναν.

Ομως, το κίνημα των Ιουλιανών ηττήθηκε. Στις αρχές του Σεπτέμβρη η τρίτη κυβέρνηση των αποστατών παίρνει τη πολυπόθητη κοινοβουλευτική πλειοψηφία. Οι αγώνες δε σταμάτησαν αλλά το κίνημα μπαίνει σε μια τροχιά υποχώρησης και σύγχυσης.

Δεν ήταν μοιραίο να γίνει κάτι τέτοιο. Οι επιλογές της ηγεσίας της Αριστεράς έπαιξαν τον κρίσιμο ρόλο. Η ΕΔΑ είχε ιδρυθεί το 1951 με πρωτοβουλία του παράνομου ΚΚΕ. Οσο το κίνημα δυνάμωνε τόσο περισσότερο κήρυττε την αυτοσυγκράτηση και τον αυτοπεριορισμό του για να μη «τρομάξουν» τους πολιτευτές του Κέντρου που αναζητούσε τη συμμαχία τους. Η κρίση έσπρωχνε σε μαζική κλίμακα τον κόσμο προς τα αριστερά αλλά η ηγεσία της ΕΔΑ θεωρούσε τυχοδιωκτικά ακόμα και τα συνθήματα που ζητούσαν «Δημοψήφισμα». Μια τέτοια πολιτική άφησε το κίνημα πολιτικά και οργανωτικά άοπλο απέναντι στην απειλή της δικτατορίας που είχε αρχίσει να γίνεται ορατή.

Τα Ιουλιανά ήταν ο «ελληνικός Μάης του 68» - για την ακρίβεια η πρώτη του φάση. Το νήμα θα το διέκοπτε η χούντα των συνταγματαρχών, αλλά το Πολυτεχνείο και οι θυελλώδεις αγώνες της Μεταπολίτευσης ήταν η συνέχεια, με ακόμα πιο ριζοσπαστικό περιεχόμενο και γενικευμένη έκταση.

Λέανδρος Μπόλαρης